Ben jij fan van de in ontwikkeling zijnde coronavaccins, of heb je misschien zelfs een favoriet? Dan is de kans groot dat je daar al actief over geblogd en gepost hebt op social media. Als farmavertegenwoordiger wil je vast laten zien dat jij je verantwoordelijkheid neemt. En anderen overtuigen natuurlijk. Of misschien wil jij je níet laten vaccineren, dat kan ook. Maar mág jij eigenlijk publiekelijk roepen dat je voor of tegen vaccineren bent? Of sterker nog, anderen aansporen hetzelfde te doen? Waar ligt de grens? In vervolg op de bijdrage van Wendy Mittemeijer-Ooteman, waarin zij de mening van verschillende farma-bigshots onderzocht, plaatst onze redacteur Marloes Meddens-Bakker de verschillende pro- en anti-vax uitingen in juridisch perspectief.
Vrijheid van meningsuiting
We moeten beginnen met constateren dat er geen vaccinatieplicht is. Of iemand zichzelf wil laten vaccineren of niet, is dus een eigen keuze. Juridisch wordt het interessant zodra iemand die keuze uit. We hebben in Nederland vrijheid van meningsuiting. Dat is echter een begrip dat vaak verkeerd wordt gebruikt. Het betekent namelijk niet dat je altijd alles zomaar mag zeggen. De vrijheid van meningsuiting wordt beperkt door andere (grond)rechten en verboden, zoals in dit geval het verbod op het maken van reclame voor ongeregistreerde geneesmiddelen of publieksreclame voor receptgeneesmiddelen. Dat laatste verbod geldt trouwens niet voor vaccins die zijn opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma. Het Besluit om de coronavaccins in het Rijksvaccinatieprogramma op te nemen is in voorbereiding, maar vanwege de urgentie loopt de praktijk daarop vooruit. Het coronavaccinatieprogramma is immers al in volle gang en de overheid is ook al lang bezig met voorlichting daarover – of is het reclame?
Wat is een mening, wat is informatie en wat is reclame?
Die reclameverboden gelden voor iedereen. Dus niet alleen voor de farmaceut, maar ook voor de overheid en de media bijvoorbeeld. Maar wat is reclame? Een uiting wordt volgens alle gangbare definities gezien als reclame wanneer daar een aanprijzend effect van uitgaat. Daarbij wordt niet alleen een aanprijzing om een geneesmiddel aan te schaffen gezien als reclame (en in het geval van de coronavaccins schaft de overheid die aan), maar ook het bevorderen van het gebruik. Ook reclame voor denkbeelden (zoals ‘vaccins zijn veilig/onveilig’) is mogelijk. De grote vraag is dus, zoals altijd: waar ligt de grens? De overheid verschaft informatie over het vaccinatieprogramma, maar vindt het onmiskenbaar een goed idee als mensen zich laten vaccineren. Dat blijkt ook uit hun uitingen. Is het daarmee reclame?
Als ik mensen oproep zich te laten vaccineren, kun je dat zien als een mening waar een aanprijzend effect van uitgaat. Maar wat als ik slechts laat weten dat ik me laat vaccineren? Dat kun je zien als enkel mijn mening. Maar als ik die mening uit op sociale media, heb ik daar misschien ook een andere reden voor. Namelijk anderen aansporen hetzelfde te doen. En als ik veel volgers heb, bijvoorbeeld omdat ik bekend ben of een functie heb met een bepaalde status, kan die oproep veel impact hebben. En wat als ik werkzaam ben voor een vaccin-ontwikkelaar? ‘Verkleurt’ het uiten van mijn mening daarmee tot reclame?
De impact van pro-vax-reclame
Nu er vaccins zijn goedgekeurd door de registratieautoriteiten en door de overheid worden aangeboden, is het in ieder geval in de geest van de wet dat daar reclame voor mag worden gemaakt. Ik denk dat je ervan uit kunt gaan dat wanneer iemand ‘pro-vax’ reclame maakt, dit geïnterpreteerd mag worden als reclame voor het denkbeeld dat coronavaccinatie in zijn algemeenheid een goed idee is, of als reclame voor de op dat moment geregistreerde vaccins. In ieder geval lijkt het mij niet logisch om dit te zien als verboden reclame voor alle in ontwikkeling zijnde vaccins die nog niet geregistreerd zijn.
Wat op dit moment ook speelt is dat elke fabrikant maar één COVID-19 vaccin (in ontwikkeling) heeft. Reclame voor (het vaccin van) het betreffende bedrijf, is dus automatisch reclame voor dat vaccin, ook al wordt de productnaam niet genoemd. De vraag is hoe snel je een uiting als reclame moet betitelen. Wanneer de overheid bericht dat zij het vaccin van Pfizer/BioNtech heeft aangeschaft, kan je dat zien als een informatieve mededeling, mede gelet op hoeveel er de afgelopen tijd is gecommuniceerd over alle in ontwikkeling zijnde vaccins. In die context heeft het publiek er wellicht recht op te weten welk vaccin is goedgekeurd en door welke overheid is aangekocht.
Jouw twee petten als farma-medewerker
Bij farma-medewerkers geldt dat zij twee petten op hebben . Zij zijn zowel een individu met recht op een eigen mening als farma-medewerker. Zoals hierboven al aangegeven, betekent het feit dat je recht hebt op een eigen mening niet dat je die mening ook altijd zondermeer mag uiten. Zo schrijft de CGR Gedragscode voor dat vergunninghouders en beroepsbeoefenaren samen zorg dragen voor verantwoord gedrag. Dat betekent: gedrag dat in overeenstemming is met de belangen van de eindgebruiker (de patiënt) én de volksgezondheid in het algemeen. Die verplichting geldt natuurlijk ook in rechtstreeks contact tussen vergunninghouders en eindgebruikers. De vraag is dan natuurlijk: wat is wel en niet in het belang van de volksgezondheid?
Anti-vax-uitingen: juridisch ontoelaatbaar?
Ook anti-vaxxers hebben in beginsel het recht om hun mening uit uiten. Maar ook in hun geval is dat recht niet onbegrensd.
Begin vorig jaar deed de Inspectie de volgende uitspraak: “Het doen van ongefundeerde uitspraken is in Nederland niet verboden. De inspectie kan onmogelijk iets doen tegen allerlei ongefundeerde beweringen op internet over gezondheid, daarvoor is geen wettelijke grondslag.” Een heel vreemde uitspraak, als je het mij vraagt. Het is in bepaalde gevallen wel degelijk verboden om ongefundeerde beweringen te doen over gezondheid. Bijvoorbeeld als die beweringen een denkbeeld inhouden dat niet kan worden onderbouwd en wel angst aanjaagt, of de volksgezondheid aantast.
De Inspectie deed deze uitspraak in de context van een actie waarbij zwangere vrouwen een blender konden winnen (om groene smoothies mee te maken) wanneer ze zich niet lieten vaccineren tegen kinkhoest (de zogenoemde 22-weken-prik). De Inspectie trad tegen de actie niet op. Een klacht tegen de actie bij de Reclame Code Commissie werd wél gegrond verklaard. De Reclame Code Commissie overwoog dat de 22-weken-prik op grond van wetenschappelijk onderzoek in het Rijksvaccinatieprogramma was opgenomen. Het oproepen van het publiek om van vaccineren af te zien – zónder wetenschappelijk bewijs daarvoor – zag de Reclame Code Commissie als bedreiging van de volksgezondheid.
Hetzelfde geldt overigens voor ‘meningen’ over andere soorten geneesmiddelen, die juist wel of juist niet ergens tegen zouden werken. Eerder dit jaar oordeelde de Rechtbank Amsterdam dat YouTube terecht een video had verwijderd waarin een huisarts hydroxychloroquine aanprees als effectief geneesmiddel tegen corona. De rechtbank oordeelde dat de huisarts zijn mening niet als ‘mening’ bracht, maar als feit, en daardoor het publiek voorlichtte op een wijze die mogelijk gevaarlijk kon zijn, aangezien de werking van het antimalariamiddel tegen corona niet wetenschappelijk was aangetoond. Het gaat er dus niet alleen om wat de mening is, maar ook (en vooral) hoe die wordt gebracht.
Bij het verspreiden van bepaalde informatie, en dan met name informatie die als ‘desinformatie’ wordt aangemerkt, loop je ook het risico dat een platform (zoals LinkedIn of Twitter) je account blokkeert. Daar heeft bijvoorbeeld Maurice de Hond last van gehad. Platforms mogen dit (onder voorwaarden) doen, maar de discussie daarover is actueler dan ooit, en het laatste woord is er beslist nog niet over gezegd.
Influencers en opinieleiders
Farma kan gebruik maken van influencers, oftewel: opinieleiders “inhuren”. Daarover schreef ik kort geleden deze bijdrage . Overigens zijn er inmiddels zoveel ‘vrijwillige influencers’ (d.w.z. mensen die maar al te graag laten zien dat zij zich hebben laten vaccineren of pro-vax zijn), dat ik me afvraag of het nog nodig is om betaalde influencers in te zetten. Maar wellicht kan het inhuren van influencers, door de overheid of de farma, nog nuttig zijn om bepaalde doelgroepen te bereiken.
Bron: Twitteraccount Ian McKellen
Bron: LinkedIn-account Ted van Essen
Tot slot
We hebben op dit moment te maken met enorm veel behoeftes. Naast de behoefte aan menselijk contact, gezondheid en een florerende economie, hebben we te maken met een enorme behoefte aan informatie en de behoefte om ons (vooral online) te uiten. Regels zijn regels, of gaan die in een pandemie overboord? Wetten zijn wetten, maar desperate times call for desperate measures (of niet?). Na het lezen van dit artikel heb je geen pasklare antwoorden, maar weet je wel waar je op moet letten en waar je over na moet denken voordat je je volgende tweet plaatst. Ik wens je veel wijsheid…
